Samudra Manthan: એરાવત હાથીની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થઈ? સ્વર્ગીય રાજા ઇન્દ્ર સાથે સંબંધ છે.
શ્રીમદ ભાગવત મહાપુરાણમાં વર્ણવેલ સમુદ્રમંથનની કથા માણસના સામાજિક અને આધ્યાત્મિક જીવનનો માર્ગ મોકળો કરે છે. તે માનવ જીવનની શુદ્ધતા શું છે તેની સમજ આપે છે. ભોગવટો અને ઐશ્વર્યની ઈચ્છા ધરાવનાર વ્યક્તિ ભગવાનની ભક્તિના અમૃતનો સ્વાદ ચાખી શકતો નથી કારણ કે ભોગ અને ઐશ્વર્યની ઈચ્છા એ શાહી બુદ્ધિ છે. જ્યાં ભગવાનની ભક્તિ પ્રવર્તે છે ત્યાં રાજસિક અને તામસિક પ્રકૃતિ તેનો પ્રભાવ પાડી શકતી નથી.
સમુદ્ર મંથનના ચોથા ક્રમમાં, ઐરાવત હાથી નીકળ્યો, જેને દેવરાજ ઈન્દ્રએ લઈ લીધો. હાથીની વિશેષતા વિશે જણાવવામાં આવ્યું છે કે તેના રંગની ચમક કૈલાસ પર્વતની સુંદરતાને પણ શરમાવે છે. તેને ચાર મોટા દાંત છે. હાથીના સંદર્ભમાં આપણા આચાર્યોએ તેને વિષયાસક્ત બુદ્ધિ ધરાવતો પ્રાણી ગણાવ્યો છે. દેવતાઓની બુદ્ધિમાં ઐશ્વર્યનું વર્ચસ્વ છે, તેમનો રાજા ઇન્દ્ર છે, જે મહત્વાકાંક્ષી અને વૈભવશાળી છે.
આ સિદ્ધાંત છે, જે વ્યક્તિ આનંદ અને ઐશ્વર્યની ઇચ્છા રાખે છે તે ભગવાનની ભક્તિના અમૃતનો સ્વાદ ચાખી શકતો નથી, કારણ કે આનંદ અને ઐશ્વર્યની ઇચ્છા એ રાજ બુદ્ધિ છે. જ્યાં ભગવાનની ભક્તિ પ્રવર્તે છે ત્યાં રાજસિક અને તામસિક પ્રકૃતિ તેનો પ્રભાવ પાડી શકતી નથી. જ્યાં સૂર્ય ઉગતો હોય ત્યાં અંધકાર કેવી રીતે હોઈ શકે? જે પ્રાણી સંપત્તિમાં આનંદ કરે છે તે ક્યારેય ભગવાનની ભક્તિનો આનંદ માણી શકતો નથી. હાથીને ચાર મોટા દાંડી હોય છે, જે વ્યક્તિગત સન્માન, અભિમાન, ઈર્ષ્યા અને વ્યક્તિગત સર્વોચ્ચતાના પ્રતીકો છે. આજે, આ ચારને લઈને વિશ્વમાં દરેક જગ્યાએ સંઘર્ષ જોવા અને સાંભળવામાં આવે છે.
હાથીનો રંગ ચળકતો છે જે કૈલાસની સુંદરતાને કલંકિત કરી રહ્યો છે. મતલબ કે વ્યક્તિની જાતિ, દરજ્જો વગેરે ગમે તેટલો ઊંચો અને પ્રતિષ્ઠિત હોય, જો તેના વિચારો ઊંચા નહીં હોય તો તેના કામ અને વર્તનમાં પારદર્શિતાનો અભાવ રહેશે અને તેનામાં શોષણની વૃત્તિઓ હશે. હાથીની આંખો તેના શરીરની તુલનામાં ઘણી નાની હોય છે. આનો અર્થ એ છે કે આપણે દરેક રીતે શ્રેષ્ઠ હોઈએ પણ આપણી દ્રષ્ટિ સૂક્ષ્મ હોવી જોઈએ.
સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિ એ આત્મદ્રષ્ટિ છે, પણ જો દ્રષ્ટિ સંસારની નાશવંત ભૌતિક વસ્તુઓ પર હોય તો આપણી આત્મદ્રષ્ટિ કેવી હશે? તો ચોક્કસ ભગવાનની ભક્તિના મીઠા પીણાથી આપણે હંમેશા વંચિત રહીશું. દેવરાજ ઈન્દ્ર એ આનંદ અને ઐશ્વર્યથી પ્રભાવિત વ્યક્તિત્વનું પ્રતીક છે અને હાથી એ વિષયાસક્ત આનંદોથી ગ્રસ્ત પ્રાણીનું પ્રતીક છે. જ્યાં સુધી મન, બુદ્ધિ અને ઇન્દ્રિયો ભૌતિક સુખો ભોગવે છે ત્યાં સુધી આપણે આત્મસાક્ષાત્કારના અમૃતથી વંચિત રહીશું.
