Navratri 2024: મહાશક્તિ પોતે પરબ્રહ્મ તરીકે પ્રસ્થાપિત છે, જે વિવિધ સ્વરૂપે અનેક લીલા ઓ કરતી રહે છે.
શારદીય નવરાત્રી, માતા દુર્ગાની ભક્તિનો તહેવાર, 12 ઓક્ટોબર સુધી ઉજવવામાં આવશે. માતાનું સ્થાન સર્વોપરી છે, દેવી ભાગવત પુરાણમાં માતાના સ્વભાવનું વિગતવાર વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
2024ની શારદીય નવરાત્રી ચાલી રહી છે. ‘શક્તિ’ની આરાધનાનો આ તહેવાર તેની પરંપરાઓ અનુસાર દેશભરમાં ખૂબ જ ધામધૂમથી ઉજવવામાં આવે છે. શક્તિની ભક્તિથી ભરેલા આ વાતાવરણમાં ભગવતી જગદંબાના સ્વરૂપનું સરળ શબ્દોમાં વર્ણન કરવું અનિવાર્ય બની જાય છે. શક્તિને ‘માતા’ નામથી પણ સંબોધવામાં આવે છે. આદિ શક્તિની 108 શક્તિપીઠોમાં ‘માતા’ નામની એક શક્તિપીઠ પણ છે.
બ્રહ્માંડમાં માતાનું સ્થાન સર્વોપરી માનવામાં આવે છે. માતાના પ્રેમનો મહિમા અમર્યાદ છે. દરેક વ્યક્તિ પોતાની માતાના ચરણોમાં પોતાની પરમ ભક્તિ અર્પણ કરે છે તે વાતને નકારી શકાય નહીં. તેની પાછળનું કારણ એ છે કે વ્યક્તિને તેની માતાના પ્રેમાળ ખોળામાંથી વિશ્વની પ્રથમ ઝલક મળે છે. એકલી માતા જ તમામ જીવોના પ્રથમ અથવા મૂળ ગુરુનું સ્થાન મેળવે છે. માતાની કરુણા અને દયા એ બાળકોના દુન્યવી અને આધ્યાત્મિક કલ્યાણનો આધાર છે.
કદાચ આ જ કારણ છે કે ‘मातृदेवो भव, पितृदेवो भव, आचार्यदेवो भव’’ જેવા શાસ્ત્રોક્ત વાક્યોમાં માતાનું સ્થાન પ્રથમ આવે છે. મહાશક્તિ જગદંબાનું સ્વરૂપ વિશાળ છે. માતા ભગવતી પોતે દેવી ભાગવત પુરાણમાં તેમના વિશાળ સ્વરૂપનું વર્ણન કરે છે. શારદીય નવરાત્રીના આ પવિત્ર તહેવારમાં, ચાલો જાણીએ ભગવતીના આ વિશાળ સ્વરૂપ વિશે કટારલેખક અને ધાર્મિક વિષયોના નિષ્ણાત ડૉ. મહેન્દ્ર ઠાકુર પાસેથી.
દેવી ભાગવત પુરાણમાં, ભગવાન બ્રહ્માના પ્રશ્નોના જવાબ આપતી વખતે, દેવી ભગવતી જગદંબા કહે છે, “હું અને પરબ્રહ્મ હંમેશા એક છીએ, અમારી વચ્ચે કોઈ ભેદ નથી; કારણ કે તેઓ જે છે તે હું છું, અને હું જે છું, તે જ તેઓ છે. આપણી વચ્ચેનો ભેદ બુદ્ધિના મોહને લીધે જ દેખાય છે. બ્રહ્માંડના વિનાશના સમયે, હું ન તો સ્ત્રી છું, ન પુરુષ છું, ન તો નપુંસક છું. પણ જ્યારે ફરી સર્જન શરૂ થાય છે ત્યારે પહેલા જેવો આ ભેદ બુદ્ધિથી સર્જાય છે.
હું શાણપણ, શ્રી, ધૃતિ, કીર્તિ, સ્મૃતિ, શ્રદ્ધા, બુદ્ધિ, દયા, શરમ, ભૂખ, તરસ, ક્ષમા, તેજ, શાંતિ, તરસ, ઊંઘ, તંદ્રા, જરા, અઝરા, વિદ્યા, અવિદ્યા, સ્પ્રુહા, ઈચ્છા, શક્તિ છું. બળ, મેદ, મજ્જા, ત્વચા, દ્રષ્ટિ, સત્ય વાણી, વાણીમાં ભિન્નતા જેમ કે પરા, મધ્ય, પશ્યન્તિ વગેરે અને બધી વિવિધ પ્રકારની ચેતા – તે હું છું. આ દુનિયામાં હું શું નથી અને મારાથી અલગ શું છે? તેથી, બ્રહ્માજી, તમારે ચોક્કસપણે જાણવું જોઈએ કે હું જ સર્વસ્વ છું.”
“હું આ બ્રહ્માંડમાં દરેક જગ્યાએ હાજર છું. ચોક્કસ, હું બધા દેવતાઓમાં જુદા જુદા નામોથી નિવાસ કરું છું અને શક્તિ સ્વરૂપે પ્રગટ થઈને પરાક્રમ કરું છું. હું ગૌરી, બ્રાહ્મી, રૌદ્રી, વારાહી, વૈષ્ણવી, શિવ, વારુણી, કૌબેરી, નરસિંહી અને વાસવી શક્તિના રૂપમાં હાજર છું. જ્યારે તમામ કાર્યો હાજર હોય છે, ત્યારે હું તે દેવતાઓમાં પ્રવેશ કરું છું અને વિશિષ્ટ ભગવાનને મારું સાધન બનાવીને તમામ કાર્યો પૂર્ણ કરું છું.
હું ઈચ્છા પ્રમાણે પાણીમાં શીતળતા, અગ્નિમાં ઉષ્ણતા, સૂર્યમાં પ્રકાશ અને ચંદ્રમાં પ્રકાશ સ્વરૂપે પ્રગટ છું. જગતનો કોઈ જીવ મારા વિના સ્પંદન પણ કરી શકતો નથી. તેવી જ રીતે, જો હું શિવને છોડી દઉં, તો તે શક્તિહીન થઈ જશે અને રાક્ષસોને મારી શકશે નહીં. તેથી જ આ દુનિયામાં પણ લોકો અત્યંત નબળા માણસને શક્તિહીન કહે છે.
લોકો નીચ માનવીને વિષ્ણુહીન કે રુદ્રહીન કહેતા નથી પણ તેને શક્તિહીન કહે છે. જે પડી ગયો હોય, સ્ખલન થઈ ગયો હોય, ગભરાઈ ગયો હોય, બેભાન થઈ ગયો હોય કે શત્રુના તાબામાં આવી ગયો હોય તેને જગતમાં અરુદ્ર ન કહેવાય, પણ નિર્બળ કહેવાય.
“બ્રહ્માજી, જ્યારે તમે પણ સર્જન કરવા માંગો છો, તો તેની પાછળનું કારણ શક્તિ છે. જ્યારે તમે સશક્ત થશો ત્યારે જ તમે સર્જક બની શકો છો. તેવી જ રીતે વિષ્ણુ, શિવ, ઈન્દ્ર, અગ્નિ, ચંદ્ર, સૂર્ય, યમ, વિશ્વકર્મા, વરુણ અને વાયુદેવતા પણ શક્તિથી સંપન્ન થઈને જ પોતાનું કાર્ય કરે છે. જ્યારે પૃથ્વી શક્તિથી ભરેલી હોય છે, ત્યારે તે સ્થિર અને દરેકને ધારણ કરવા સક્ષમ બને છે.
જો તે શક્તિહીન થઈ જશે તો તે એક અણુ પણ પકડી શકશે નહીં. શેષનાગ, કછપા અને દશ દૈત્ય મારી શક્તિ પ્રાપ્ત કરીને જ તેમના કાર્યો પૂર્ણ કરી શકે છે. જો હું ઇચ્છું તો, હું સમગ્ર વિશ્વનું પાણી પી શકું છું, અગ્નિનો નાશ કરી શકું છું અને વાયુની ગતિને રોકી શકું છું, હું જે ઇચ્છું છું તે કરી શકું છું.”
ભગવાન બ્રહ્માને આ કહ્યા પછી, દેવી ભગવતી કહે છે, “જ્યારે પણ દેવતાઓની સામે દાનવોનો ભય રહેશે, તે સમયે મારી શક્તિઓ વારાહી, વૈષ્ણવી, ગૌરી, નરસિંહ, સદાશિવ અને અન્ય સુંદર દેવીઓના રૂપમાં દેખાશે. દેવીઓ અને તેમનો ડર દૂર કરશે. દેવી ભગવતીએ પોતાની શક્તિના રૂપમાં મહાસરસ્વતી ભગવાન બ્રહ્માને, મહાલક્ષ્મી ભગવાન વિષ્ણુને અને મહાકાલી ગૌરીને ભગવાન શંકરને સોંપી હતી.
શારદીય નવરાત્રીમાં દેવીના વિશાળ સ્વરૂપના પાઠ કરવાનું વિશેષ મહત્વ છે. વાસ્તવમાં, મહાશક્તિ પોતે પરબ્રહ્મના રૂપમાં સ્થાપિત છે, જે વિવિધ સ્વરૂપોમાં અનેક પ્રવૃત્તિઓ કરતી રહે છે. પોતાની શક્તિથી બ્રહ્મા વિશ્વનું સર્જન કરે છે, વિષ્ણુ તેને સંભાળે છે અને શિવ તેનો નાશ કરે છે, તેથી તે આદિનારાયણી શક્તિ છે જે વિશ્વનું સર્જન કરે છે, જાળવે છે અને તેનો નાશ કરે છે.
આ જ મહાશક્તિઓ નવ દુર્ગાઓ અને દસ મહાવિદ્યાઓના રૂપમાં પૂજનીય છે અને આ જ મહાશક્તિઓ દેવી અન્નપૂર્ણા, જગદ્ધાત્રી, કાત્યાયની, લલિતા અને અંબા છે. ગાયત્રી, ભુવનેશ્વરી, કાલી, તારા, બગલા, ષોડશી, ત્રિપુરા, ધૂમાવતી, માતંગી, કમલા, પદ્માવતી, દુર્ગા વગેરે દેવીઓ ભગવતીના સ્વરૂપો છે. આ શક્તિમતી અને શક્તિ છે, તે સ્ત્રી અને પુરુષ બંને છે.
શક્તિ વિનાનું હોવું એ શૂન્યતા છે. શક્તિહીન માણસને ક્યાંય માન મળતું નથી. ધ્રુવ અને પ્રહલાદ તેમની ભક્તિને કારણે જ પૂજાય છે. પ્રેમની શક્તિને લીધે જ ગોપિકાઓ સંસારમાં પૂજનીય બન્યા. હનુમાન અને ભીષ્મના બ્રહ્મચર્યની શક્તિ, વાલ્મીકિ અને વ્યાસની કવિતાની શક્તિ, ભીમ અને અર્જુનની બહાદુરીની શક્તિ, હરિશ્ચંદ્ર અને યુધિષ્ઠિરની સત્ય શક્તિ તમામ લોકોને આ મહાત્માઓને આદર આપવાની પ્રેરણા પૂરી પાડે છે.
દરેક જગ્યાએ સત્તાનું પ્રાધાન્ય છે. શ્રીમદ દેવી ભાગવત પુરાણના પ્રથમ ગ્રંથના 52મા અધ્યાયમાં, દેવી ભગવતી પોતે જાહેર કરે છે કે, ‘सर्वं खल्विदमेवाहं नान्यदस्ति सनातनम्‘ એટલે કે હું આખું જગત છું, મારા સિવાય અન્ય કોઈ શાશ્વત તત્વ નથી.
