Dr. Manmohan Singh: ડૉ. મનમોહન સિંહ અને 1991ના આર્થિક સુધારાઓ: ભારતની વિકાસ યાત્રામાં એક મહત્વપૂર્ણ પગલું
Dr. Manmohan Singh: જો ભારત આજે વિશ્વની પાંચમી સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા છે તો તેની પાછળ મોટી ભૂમિકા ભજવનાર લોકોમાં પૂર્વ વડાપ્રધાન ડૉ.મનમોહન સિંહ પણ હતા. નાણામંત્રી હતા ત્યારે મનમોહન સિંહે દેશની અર્થવ્યવસ્થાની ગંભીર સ્થિતિને સમજીને અને સમયની જરૂરિયાતને સમજીને તત્કાલિન વડાપ્રધાન પીવી નરસિમ્હા રાવના માર્ગદર્શન હેઠળ નવી આર્થિક નીતિ 1991 લાવી હતી. આ મોટા આર્થિક સુધારાએ ભારતને પ્રગતિનો માર્ગ બતાવ્યો. અર્થવ્યવસ્થા ધીમે ધીમે ગતિ પકડવા લાગી. આર્થિક નીતિ એ કામનો ઉલ્લેખ કરે છે જે સરકારો આર્થિક ક્ષેત્રમાં કરે છે. તેમાં કરવેરાનું સ્તર, સરકારી બજેટ, નાણાં પુરવઠો અને વ્યાજ દરો તેમજ શ્રમ બજારો, રાષ્ટ્રીય માલિકી અને અર્થતંત્રમાં સરકારી હસ્તક્ષેપના અન્ય ઘણા ક્ષેત્રો આવરી લેવામાં આવ્યા હતા.
1991 ની આર્થિક કટોકટી
વર્ષ 1985 સુધીમાં ભારતમાં બેલેન્સ ઓફ પેમેન્ટની સમસ્યા શરૂ થઈ ગઈ હતી. આવું એટલા માટે થયું કારણ કે સરકાર દ્વારા વધુ ખર્ચ કરવામાં આવ્યો હતો જ્યારે ઓછી આવક ઊભી થઈ હતી. આ સિવાય આવક અને ખર્ચ વચ્ચે ભારે અસમાનતા હતી. 1990 ના દાયકાના અંત સુધીમાં તે ગંભીર આર્થિક સંકટમાં હતું. સરકાર ડિફોલ્ટની નજીક હતી, તેની મધ્યસ્થ બેંકે નવી લોન આપવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. વર્ષ 1991માં ભારતે આર્થિક સંકટનો સામનો કર્યો હતો. આ બાહ્ય દેવા સાથે સંબંધિત હતું. સરકાર વિદેશમાંથી લીધેલી લોન પરત કરી શકી ન હતી. પેટ્રોલિયમ અને અન્ય મહત્ત્વની ચીજવસ્તુઓની આયાત માટે આપણે જે વિદેશી હૂંડિયામણનો ભંડાર જાળવીએ છીએ તે એવા સ્તરે આવી ગયો છે જે એક પખવાડિયા સુધી પણ ટકી શક્યો નથી. આવશ્યક ચીજવસ્તુઓના વધતા ભાવે કટોકટી વધુ વકરી છે.
24 જુલાઈ, 1991ના રોજ આર્થિક સુધારાનો પ્રસ્તાવ મૂકતા પહેલા મનમોહન સિંહનું નિવેદન
24 જુલાઈ, 1991ના રોજ તેમના બજેટ ભાષણમાં આર્થિક સુધારાનો પ્રસ્તાવ મૂકતા પહેલા, ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન ડૉ. મનમોહન સિંહે કહ્યું હતું-
“ત્યાં બગાડ કરવા માટે કોઈ સમય નથી અને ન તો સરકાર તેની ક્ષમતાથી વધુ ખર્ચ કરી શકે છે ”
આર્થિક સુધારામાં આ મુદ્દાઓ પર વિશેષ જાહેરાતો કરવામાં આવી હતી
તત્કાલિન વડા પ્રધાન પી.વી. નરસિમ્હા રાવ અને તત્કાલિન નાણા પ્રધાન ડૉ. મનમોહન સિંહના નેતૃત્વમાં 1991ના આર્થિક સુધારામાં માળખાકીય સુધારા કરવામાં આવ્યા હતા. આ ઉપરાંત, સ્થિરીકરણના પગલાં, ખાનગીકરણ, ઉદારીકરણ, વૈશ્વિકીકરણ, નિયંત્રણમુક્ત, નાણાકીય ક્ષેત્ર, કર સુધારણા, વિદેશી વિનિમય અને વેપાર નીતિ સુધારા અંગેના મુખ્ય નિર્ણયો લેવામાં આવ્યા હતા.
આર્થિક પુનઃપ્રાપ્તિ પગલાં સ્થિરીકરણ પગલાં
આ ટૂંકા ગાળાના પગલાં છે જેનો હેતુ તાત્કાલિક કારણ – 1991ની આર્થિક કટોકટીનો ઉકેલ લાવવાનો છે. આમાં ચુકવણી સંતુલન કટોકટીથી પરિણમી રહેલી નબળાઈઓને દૂર કરવી અને ફુગાવાને નિયંત્રણમાં લાવવા પગલાં લેવાનો સમાવેશ થાય છે.
માળખાકીય પગલાં
ભારતીય અર્થતંત્રના વિવિધ ક્ષેત્રોમાં કઠોરતાને દૂર કરીને અર્થતંત્રની કાર્યક્ષમતા સુધારવા અને તેની આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધાત્મકતા વધારવાના હેતુથી આ લાંબા ગાળાના પગલાં હતા. આ સુધારાઓ ત્રણ મુખ્ય ક્ષેત્રોમાં આવે છે – ઉદારીકરણ, ખાનગીકરણ અને વૈશ્વિકીકરણ.
ઉદારીકરણ
ઔદ્યોગિક વિસ્તારો નિયંત્રિત કરવામાં આવ્યા હતા. દારૂ, સિગારેટ, જોખમી રસાયણો, દવાઓ, વિસ્ફોટકો વગેરે સિવાય તમામ ઉત્પાદન શ્રેણીઓ માટે ઔદ્યોગિક લાઇસન્સિંગ નાબૂદ કરવામાં આવ્યું હતું. ઘણા ઉદ્યોગો જે જાહેર ક્ષેત્ર માટે આરક્ષિત હતા તે હવે અસુરક્ષિત છે. માત્ર રેલ્વે, સંરક્ષણ સાધનો, પરમાણુ વીજ ઉત્પાદન જાહેર ક્ષેત્ર પાસે અનામત રાખવામાં આવ્યું છે. બજારને ભાવ નક્કી કરવાની છૂટ છે.
નાણાકીય ક્ષેત્રના સુધારા
રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા (RBI) ની ભૂમિકા નિયમનકારથી ઘટાડીને નાણાકીય ક્ષેત્રની સુવિધા આપનાર તરીકે કરવામાં આવી હતી. આ સુધારાઓને કારણે ખાનગી બેંકોની સ્થાપના થઈ. બેંકોમાં FDI વધારીને 50% કરવામાં આવ્યું. પરંતુ ખાતાધારકોના હિતોનું રક્ષણ કરવા માટે આરબીઆઈ પાસે કેટલાક સંચાલકીય પાસાઓ જાળવી રાખવામાં આવ્યા છે.
કર સુધારણા
એક મોટા સુધારા તરીકે, કોર્પોરેટ ટેક્સ, જે અગાઉ ખૂબ જ ઊંચો હતો, તે ધીમે ધીમે ઘટાડવામાં આવ્યો. ટેક્સ પ્રક્રિયાઓ સરળ બનાવવામાં આવી હતી અને દરોમાં પણ ઘટાડો કરવામાં આવ્યો હતો. 1973-74માં, 11 ટેક્સ સ્લેબ હતા, જેનો દર 10 થી 85 ટકા સુધીનો હતો. 1990-91 – 1991-96 વચ્ચેના 5 બજેટમાં, નાણામંત્રી મનમોહન સિંહે IT સ્લેબ ઘટાડીને ત્રણ (20, 30 અને 40 ટકા) કર્યો.
વિદેશી વિનિમય સુધારણા
વિદેશી ચલણ સામે રૂપિયો નબળો પડ્યો, જેના કારણે વિદેશી મુદ્રા પ્રવાહમાં વધારો થયો. બજારને વિદેશી વિનિમય દરો નક્કી કરવાની છૂટ છે.
વેપાર અને રોકાણ નીતિ સુધારા
આર્થિક સુધારાઓમાં આયાત પરના જથ્થાત્મક નિયંત્રણો દૂર કરવા, ટેરિફ દરમાં ઘટાડો (આયાત પર કર), જોખમી અને પર્યાવરણીય રીતે સંવેદનશીલ ઉત્પાદનો સિવાયની આયાત માટે લાઇસેંસિંગ પ્રક્રિયાઓ દૂર કરવી, બાદમાં ટેક્સ ચૂકવવા જેવા પગલાં લેવામાં આવ્યા હતા . તેમજ નિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા નિકાસ જકાત દૂર કરવામાં આવી હતી.
ખાનગીકરણ
નવા સુધારાએ ખાનગીકરણને મંજૂરી આપી છે જેનો અર્થ એ છે કે જાહેર ક્ષેત્રમાંથી ખાનગી ક્ષેત્રમાં સંપત્તિનું ટ્રાન્સફર. ખાનગીકરણ નાણાકીય શિસ્ત સુધારવામાં અને આધુનિકીકરણની સુવિધામાં મદદ કરે છે. ખાનગીકરણે મજબૂત FDI ના પ્રવાહમાં મદદ કરી. જાહેર ક્ષેત્રના સાહસોનું ખાનગીકરણ જાહેર જનતાને તેમના ઇક્વિટી શેર વેચીને ડિસઇન્વેસ્ટમેન્ટ કહેવાય છે. સુધારા હેઠળ, જાહેર ક્ષેત્રના ઉપક્રમોની અસ્કયામતોનું ઓછું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવ્યું હતું. ડિસઇન્વેસ્ટમેન્ટમાંથી મેળવેલા નાણાંને નવી અસ્કયામતો બનાવવાને બદલે સરકારની આવકમાં ઘટાડાને પહોંચી વળવા માટે વાળવામાં આવ્યા હતા.
