Atal Bhujal Yojna : અટલ ભુજલ યોજના : ગુજરાતના છ જિલ્લામાં ભૂગર્ભ જળ સ્તરમાં નોંધપાત્ર વધારો, સરકારની પહેલ સફળ
Atal Bhujal Yojna : ભારતની વિવિધ રાજ્ય સરકારો પાણીના સ્તર અને તેનો યોગ્ય ઉપયોગ સુનિશ્ચિત કરવા અનેક યોજનાઓ ચલાવે છે. તેમા અગત્યની એક છે ‘અટલ ભુજલ યોજના’, જેનું મુખ્ય લક્ષ્ય છે જૂજ થતા ભૂગર્ભ જળ સ્તરને પાછું પુનઃસ્થાપિત કરવું. ગુજરાત રાજ્યમાં આ યોજના અંતર્ગત અમલમાં આવેલા પ્રયત્નોએ આજે આશાજનક પરિણામો આપ્યા છે. છ જિલ્લાઓના ૩૬ તાલુકાઓમાં ભૂગર્ભ જળ સ્તર ૪ મીટર સુધી ઊંચકાયું છે અને અનેક વિસ્તારો પાણીની અછતમાંથી હવે “પાણીદાર” બની રહ્યા છે.
‘અટલ ભુજલ યોજના’નો આરંભ અને મુખ્ય હેતુ
વિશ્વના ઘણા ભાગોમાં પાણીનો દુરુપયોગ અને ખોટી સિંચાઈ પદ્ધતિઓના કારણે ભૂગર્ભ જળ સ્તર સતત ઘટતું જાય છે. એ સમસ્યાનો સામનો કરવા ભારત સરકારે ૨૫ ડિસેમ્બર ૨૦૧૯ના રોજ ‘સુશાસન દિવસ’ના પ્રસંગે વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની આગેવાની હેઠળ ‘અટલ ભુજલ યોજના’ શરૂ કરી હતી. તેનો મુખ્ય હેતુ હતો ગ્રામ્ય વિસ્તારોમાં લોકોની સહભાગીતાથી ભૂગર્ભ જળ સંચાલનને મજબૂત બનાવવું અને પાણીનો સમજીને ઉપયોગ કરવો.
ગુજરાતમાં યોજનાનો અમલ
આ યોજનાનો પ્રથમ તબક્કો ગુજરાતના છ જિલ્લાઓ – બનાસકાંઠા, ગાંધીનગર, કચ્છ, મહેસાણા, પાટણ અને સાબરકાંઠા -ના કુલ ૩૬ તાલુકાઓમાં શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો. આ વિસ્તારોની કુલ ૧૮૭૩ ગ્રામ પંચાયતો પસંદ કરવામાં આવી હતી. એપ્રિલ ૨૦૨૦થી શરૂ થયેલી આ યોજના છેલ્લા પાંચ વર્ષથી સતત અમલમાં રહી છે અને તેનો સમયગાળો હવે ૨૦૨૫-૨૬ સુધી લંબાવવામાં આવ્યો છે.
ભૂગર્ભ જળ સ્તરમાં નોંધપાત્ર સુધારો
આ યોજનાની અસરકારકતાનું વિશ્લેષણ કરતા જાણવા મળ્યું છે કે વર્ષ ૨૦૧૫થી ૨૦૨૩ના વિધાનકાળમાં જૂના સરેરાશ ભૂગર્ભ જળ સ્તરની તુલનાએ ૨૦૨૪માં ઘણી જગ્યાએ નોંધપાત્ર સુધારો થયો છે. પ્રિ-મોનસૂન અને પોસ્ટ-મોનસૂન બંને સ્તરે વધારે પાણી ઉપલબ્ધ થયું છે. ૧૯૫ મોનિટરિંગ સ્ટેશનોમાંથી:
૬૦ સ્ટેશનોમાં ૪ મીટર કરતાં વધુ વૃદ્ધિ
૫૪ સ્ટેશનોમાં ૨ થી ૪ મીટર સુધી વૃદ્ધિ
૭૯ સ્ટેશનોમાં ૨ મીટર સુધી વૃદ્ધિ નોંધાઈ
પોસ્ટ-મોનસૂનમાં પણ આવી જ વૃદ્ધિ જોવા મળી છે, જે રાજ્યના પાણી વ્યવસ્થાપન માટે ઉત્તમ સંકેત છે.
મોનિટરિંગ અને વૈજ્ઞાનિક અભિગમ
આ યોજના અંતર્ગત કુલ ૩,૦૬૦ સ્ટેશનો પર નિયમિત રીતે ભૂગર્ભ જળ સ્તર અને તેની ગુણવત્તાનું મોનિટરિંગ કરવામાં આવે છે. ડેટા સંકલન અને વિશ્લેષણ દ્વારા પાણીની સ્થિતિની સમજૂતી મેળવી તેનું યોગ્ય વ્યવસ્થાપન સુનિશ્ચિત કરાય છે. ૪૪૧ સ્ટેશનો પર વિગતવાર વિશ્લેષણ પણ કરવામાં આવ્યું છે જેમાંથી મોટાભાગના વિસ્તારોમાં નોંધપાત્ર સુધારો જોવા મળ્યો છે.
ગ્રામ્ય સહભાગિતા અને સુમેળભર્યો વિકાસ
જળ સંપત્તિ રાજ્ય મંત્રી મુકેશ પટેલના જણાવ્યા અનુસાર, આ યોજના માત્ર સરકારની જ કામગીરી નથી, પરંતુ તેમાં ગ્રામ્ય સમુદાયની પણ ભાગીદારી છે. દરેક ગામની ભૌગોલિક સ્થિતિ અનુસાર વોટર સિક્યુરિટી પ્લાન તૈયાર કરવામાં આવ્યો છે. માંગ ઘટાડવા માટે ડ્રિપ અને સ્પ્રિન્કલર સિસ્ટમ જેવી પદ્ધતિઓ અપનાવવામાં આવી છે અને પૂરવઠો વધારવા માટે તળાવો ઉંડા કરાવવાનું, ચેકડેમ બાંધવાનું અને રીચાર્જ કૂવો બનાવવાનું કાર્ય થઈ રહ્યું છે.
કયા તાલુકાઓએ નોંધાવ્યું શ્રેષ્ઠ પરિણામ?
ડીસબર્સમેન્ટ લીક ઈન્ડીકેટર-૫ની માર્ગદર્શિકા અનુસાર કુલ ૧૨ તાલુકાઓ — દહેગામ, માંડવી, બહેચરાજી, જોટાણા, મહેસાણા, સતલાસણા, વડનગર, વિજાપુર, પાટણ, ઈડર, પ્રાંતિજ અને વડાલી — ક્વોલીફાય થયા છે. અહીંના ૫૦ ટકા કરતા વધુ મોનિટરિંગ સ્ટેશનોમાં ૨૦૧૫થી ૨૦૨૩ની સરેરાશના મુકાબલે ૨૦૨૪માં વોટર લેવલ ઊંચકાયું છે.
ભવિષ્યના પગલાં
વિભાગ દ્વારા પીઝોમીટરના આધારે માઇક્રો લેવલ વિશ્લેષણ હાથ ધરવાનો ઈરાદો છે, જેથી આગામી મૂલ્યાંકનમાં વધુ તાલુકાઓ ક્વોલિફાય થઈ શકે.
અટલ ભુજલ યોજના માત્ર પાયલટ પ્રોજેક્ટ સુધી સીમિત રહી નથી. તેના સાચા અને વ્યાપક અમલથી ગુજરાતના અનેક તાલુકાઓ પાણીની અછતમાંથી બહાર આવી રહ્યા છે. રાજ્ય અને કેન્દ્ર સરકારની સંયુક્ત પહેલ, વિજ્ઞાન આધારિત મોનિટરિંગ અને લોકસહભાગિતાથી ગુજરાત આજે પાણી બચાવવાની દિશામાં મજબૂત પગલાં ભરતું રાજય બની રહ્યું છે.
