Holi 2025: ફાગ શું છે, હોળી સાથે તેમનો ખાસ સંબંધ શું છે?
હોળી 2025: ‘ફાગ’ એ હોળી પર ગવાયેલું લોકગીત છે, જેમ કે- જોગીરા સરાર… આજ બિરાજ મેં હોળી સે રસિયા… વગેરે. ફાગ ગીતો પ્રકૃતિની સુંદરતા, હોળીના રંગો અને રાધા-કૃષ્ણના પ્રેમનું વર્ણન કરે છે.
Holi 2025: હોળીને લગતા ઘણા પ્રકારના ગીતો અને ધૂન સાંભળી શકાય છે. પણ ખાસ કરીને ફાગ ગીતોનું પોતાનું મહત્વ છે. હોળી સાથે જોડાયેલા ઘણા ગીતો છે, પરંતુ શું તમે ક્યારેય વિચાર્યું છે કે હોળી માટે ફાગ શા માટે મહત્વપૂર્ણ છે અને તે શા માટે ગવાય છે, તો ચાલો જાણીએ હોળીના ફાગ ગીતો સાથે જોડાયેલી વાતો.
જોગીરા સરાર… આ શબ્દ પરથી તમે ઘણી હદ સુધી સમજી ગયા હશો કે ફાગ અને હોળી વચ્ચે શું સંબંધ છે. હોળી એ આનંદ અને ઉલ્લાસ સાથે ઉજવવાનો તહેવાર છે. તેથી આ તહેવાર આનંદ અને ઉલ્લાસ સાથે ઉજવવામાં આવે છે. ફાગ વિશે વાત કરીએ તો, ફાગ એ હોળી પર ગવાયેલા પરંપરાગત લોકગીતોનો ઉલ્લેખ કરે છે. પરંતુ આજના ડિજિટલ યુગમાં, યુવા પેઢી આ ગીતોથી થોડી દૂર થઈ ગઈ છે, જોકે કેટલાક વિસ્તારોમાં ફાગ ગીતોની પરંપરાઓ હજુ પણ જીવંત છે.
હોળી દરમિયાન, પૂર્વી ઉત્તર પ્રદેશથી બિહાર સુધી, ફાગના પડઘા વિના હોળી ઉજ્જડ લાગે છે. પરંતુ ફાગની પરંપરા ફક્ત યુપી-બિહારમાં જ નહીં, પણ અવધ, બ્રજ, બુંદેલખંડ, રાજસ્થાન અને હરિયાણવી રાગમાં પણ છે. ફાગમાં જે નથી, તેમાં રામ, કૃષ્ણ, રાધા રાણી અને શિવ-પાર્વતી પણ છે. ફાગ ગીતોમાં પક્ષીઓ, પોપટ, સંપિનિયા-બિચી, ગામડાં, ખેતરો અને કોઠારનો પણ ઉલ્લેખ છે. ફાગ એ ભાંગ, ચાંગ, આંગ, રંગો અને તરંગોનું મિશ્રણ છે.
ફાલ્ગુન મહિનો શરૂ થતાં જ હોળીની સાથે ચારે બાજુ રંગબેરંગી ગીતોનો વરસાદ પણ છવાઈ જાય છે. ફાગ ગીતો વિના આ ઉત્સવ અધૂરો લાગે છે. જોરીરા સરાર… અને આજ બિરાજ મેં હોલી સે રસિયા… ના અવાજો આપણા કાન સુધી ન પહોંચે ત્યાં સુધી હોળીનું વાતાવરણ નીરસ લાગે છે. હોળીનો તહેવાર દેશભરમાં અલગ અલગ રીતે ઉજવવામાં આવે છે.
ખરેખર, ફાલ્ગુન પૂર્ણિમાના દિવસે હોળી ઉજવવાની પરંપરા છે. પરંતુ ફાલ્ગુન મહિનો શરૂ થતાં જ હોળીનો રંગ ઉભરવા લાગે છે. વિવિધ રાજ્યોમાં હોળી રમવાની પરંપરાઓમાં વિવિધતા છે. જેમ કે બ્રજની લઠમાર હોળી, ઉત્તરાખંડમાં કુમાઓની હોળી, રાજસ્થાનની શાહી હોળી, મધ્યપ્રદેશમાં ભગોરિયા ઉત્સવ (ભોંગર્યા), મહારાષ્ટ્રમાં રંગપંચમી, પશ્ચિમ બંગાળ, ઓડિશા અને આસામની દોલજાત્રા, ગોવામાં શિગ્મો, આંધ્રપ્રદેશમાં મેદુરુ હોળી, કર્ણાટકમાં હોળી હબ્બામાં હોળી વગેરે. તેવી જ રીતે, હોળી દરમિયાન ગવાતા ફાગ ગીતો પણ અલગ અલગ રાજ્યોમાં અલગ અલગ હોય છે. સામાન્ય રીતે ફાગ ગીતો સ્થાનિક બોલીમાં ગવાય છે, જેમાં ભોજપુરી, અવધી, બ્રજ, ગઢવાલી, કુમાઉની, બુંદેલખંડી વગેરેનો સમાવેશ થાય છે, જેમ કે-
બુંદેલખંડ ફાગ ગીત – ‘ફાલ્ગુન કે મહીણા રસીલિ ઘર નહી આયે છેલાં છબીલાં…’
વૃંદાવનના ફાગ ગીત – ‘આજ બિર્જમાં હોળી રે રસિયા..’
મસાન ની હોળી – ‘ખેને મસાને માં હોળી, દિગમ્બર ખેળે મસાને માં હોળી..’
મિથિલી હોળી ફાગ ગીત – ‘રામ ખેળે હોળી..’
હોળી ના કેટલાક પ્રસિદ્ધ ફાગ ગીતો
- કાહે માટે રાજા રૂસે કાહે માટે રાણી।
કાહે માટે બકુલા રૂસે કરેલાં ઢબરી પાણી॥ જોગીરા સરાર…
રાજ માટે રાજા રૂસે સેજ માટે રાણી।
મચ્છરી માટે બકુલા રૂસે કરેલાં ઢબરી પાણી॥ જોગીરા
કેકરે હાથે ઢોલક સુહે, કેકરે હાથ મંજીરા।
કેકરે હાથ કનક પિચકારી, કેકરે હાથ અબીરા॥
રામ કે હાથે ઢોલક સુહે, લક્ષ્મણ હાથે મંજીરા।
ભારત કે હાથ કનક પિચકારી, શત્રુઘ્ન કે હાથ અબીરા॥
- આજ બિર્જમાં હોળી રે રસિયા,
હોળી રે રસિયા, બર્જોરી રે રસિયા।
ઉડત ગુલાલ લાલ ભયે બાદર,
કેસર રંગમાં બોરી રે રસિયા।
બાજત તાલ મૃદંગ ઝાંઝ ઢપ,
અને મજીરન ની જોડીઓ કે રસિયા।
ફેંક ગુલાલ હાથે પિચકારી,
મારત ભર ભર પિચકારી રે રસિયા।
ઇતે આયા કુવરે કન્હૈયા,
ઉતસો કુવરી કિસોરી રે રસિયા।
નંદગ્રામ કે જૂરે છે સખા સૌ,
બરસાને ની ગોરી રે રસિયા।
દોડ મિલ ફાગ પરસ્પર રમે,
કહી કહી હોળી હોળી રે રસિયા।
- ગૌરી સાથે લઈએ શિવશંકર રમે ફાગ
કેકર ભીગે હોલી લાલિ ચૂનરી?
કેકરા ભીગે લ લ શિર પાગ?
ગૌરી સાથે લઈએ શિવશંકર રમે ફાગ
