સૈયદ શકીલ
Entertainment: મુસ્લિમ કલાકારો, લેખકો, સંગીતકારો અને ગાયકોએ સિલ્વર સ્ક્રીનને માત્ર સંસ્કાર જ નહીં આપ્યા
Entertainment કલાના ઉચ્ચ સ્તરે પણ લઈ ગયા. તેમના યોગદાન વિના હિન્દી સિનેમાના કરોડરજ્જુ વિનાની ભાસે છે. મુસ્લિમ કલાકારોએ સિનેમા દ્વારા અભિનય, કલા અને સંગીતના વારસાને ખૂબ જ આગળ વધાર્યો છે.
હિન્દી ફિલ્મોનાં ઈતિહાસ અને વર્તમાનની વાત લખવાની આવે તો મુસ્લિમ કલાકારો અને ફિલ્મ મેકર્સના ઉલ્લેખ વિના સંપૂર્ણત: અધુરી ગણાશે. મુસ્લિમ કલાકારોનું યોગદાન હિન્દી ફિલ્મ મેકીંગના ઉદય સાથે જ જોડાયેલું છે. ફિલ્મ જગત અને ફિલ્મોમાં ‘મુસ્લિમ કલ્ચર’ 1940 ના દાયકામાં અસ્તિત્વમાં આવ્યું, અને આ સ્ટીરિયોટાઇપ આજ સુધી યથાવત છે. પુકાર, 1939; મિર્ઝા ગાલિબ, 1957; મુગલ-એ-આઝમ 1960; જોધા અકબર, 2008 જેવી ફિલ્મોમાં મુસ્લિમ પાત્રોએ દર્શકોને આકર્ષ્યા હતા. મુસ્લિમ ગણિકા ફિલ્મોમાં પાકીઝા(1971) ઉમરાવ જાન(1981) તવાયફ(1985) સરદારી બેગમ(1996) ઉમરાવ જાન(2006) મોખરે રહેલી ફિલ્મો છે.
જ્યારે ક્લાસિકલ ફિલ્મોમાં જેમાં નજમા(1943) ચૌદવી કા ચાંદ(1960) મેહબૂબ (1960) જ્યારે સ્લમ લોકાલિટીને દર્શાવતી ગરમ હવા (1973) સલીમ લંગડે પે મત રો (1989) મમ્મો(1994) ફિઝા (2000) જેવી ફિલ્મોએ એક અમીટ છાપ છોડી છે. જો કે, આ માત્ર એવા સંદર્ભ બિંદુઓ છે જેની આસપાસ મોટા સમીકરણોની શોધ કરવામાં આવી છે. અમિતાભ બચ્ચનની કુલીને કેમ ભલી શકાય? નામ હૈ ઈકબાલનો ડાયલોગ તો ખાસ્સો લોકપ્રિય થયો હતો. આ સિવાય માય નેમ ઈઝ ખાન, રઈસ જેવી ફિલ્મોનો ઉલ્લેખ જરુરી છે. અમર અકબર એન્થની પણ એક શિરમોર ફિલ્મ બની શકી હતી અને અકબરના પાત્રમાં ઋષિ કપૂર ખાસ્સા ખિલ્યા હતા.
ઝુબૈદાએ ફિલ્મો દ્વારા બિસ્મિલ્લાહ કહ્યું
આ વાત પોતીકી રીતે ઓછી રસપ્રદ નથી કે 1913માં રિલીઝ થયેલી પ્રથમ મૂંગી ફિલ્મ રાજા હરિશ્ચંદ્ર પછી ફિલ્મોમાં મહિલા પાત્રને લઈ ભારે હોબાળો થતો હતો. આ સમય હતો જ્યારે ફિલ્મ ઉદ્યોગ કોઈ પણ સંજોગોમાં છોકરીઓ માટે આદરણીય વ્યવસાય માનવામાં આવતો ન હતો. આવી સ્થિતિમાં ઝુબૈદા મુસ્લિમ બાળ કલાકાર હતી જેણે 12 વર્ષની ઉંમરે કોહિનૂર દ્વારા તેની ફિલ્મ સફરની શરૂઆત કરી હતી. ઝુબૈદાની બે બહેનો સુલ્તાના અને શહેઝાદી પણ અભિનેત્રી હતી.
મુસ્લિમ કલાકાર, હિન્દુ નામ
મુસ્લિમ કલાકારોએ માત્ર હિન્દી ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રીને જ નહીં પરંતુ દેશ અને દુનિયાને બિનસાંપ્રદાયિક વિચારસરણી આપવામાં મોટું યોગદાન આપ્યું છે. તે સમયે હિન્દી ફિલ્મોમાં પણ હિંદુ નામો ખૂબ જ લોકપ્રિય હતા. પેશાવરના પઠાણ પરિવારના દિલીપ કુમારનું સાચું નામ મોહમ્મદ યુસુફ ખાન છે. સિલ્વર સ્ક્રીનની વિનસ તરીકે જાણીતી મધુબાલાનું અસલી નામ મુમતાઝ જહાં દહેલવી હતું, જ્યારે ટ્રેજેડી ક્વીન તરીકે જાણીતી મીના કુમારીનું અસલી નામ મહેજબીન હતું. શ્યામા અને નિમ્મી એ અભિનેત્રીઓમાં સામેલ હતા જેમણે પોતાના નામ બદલ્યા હતા. બરસાત કી એક રાત ફેમ શ્યામાનું સાચું નામ ખુર્શીદ અખ્તર હતું, જ્યારે નિમ્મી વાસ્તવમાં નવાબ બાનો હતી. ખલનાયક તરીકે ડર ફેલાવનાર અજિતનું સાચું નામ હામિદ અલી ખાન હતું, જ્યારે જેમને શોલેના બર્બર ગબ્બર સિંહ કહેવામાં આવ્યા તેવા અમજદ ખાનના પિતા જયંત આવતા હતા, તે પણ તેમના સમયના પ્રખ્યાત અભિનેતા હતા. તેમનું સાચું નામ ઝકરિયા ખાન હતું. સંજય ખાનનું સાચું નામ શાહ અબ્બાસ ખાન હતું. સંજય ખાન નામ ધારણ કરીને તેમણે ઘણું નામ કમાવ્યું હતું, જ્યારે જગદીપનું સાચું નામ સૈયદ ઇશ્તિયાક જાફરી હતું. જગદીપનું પાત્ર ભજવીને કોમેડીની આગવી શૈલી અપનાવી નામના મેળવી હતી. જોની વોકર વાસ્તવમાં બદરુદ્દીન જમાલુદ્દીન કાઝી હતા. એ જ રીતે મહાભારત જેવી સિરિયલમાં અર્જુન તરીકે ફેમસ થયેલા અભિનેતાનું અસલી નામ ફિરોઝ ખાન હતું.
‘ખાન’ દાન ટોચ પર રહ્યું
એમાં કોઈ શંકા નથી કે હિન્દી ફિલ્મોના સિલ્વર સ્ક્રીન પર ખાન હંમેશા ટોપ પર રહ્યા છે. ટ્રેજેડી કિંગ ભલે દિલીપ કુમારના નામે રાજ કરતા હોય, પરંતુ તેમનું અસલી નામ યુસુફ ખાન છે. ફિરોઝ ખાન, સંજય ખાન અને અમજદ ખાનનો પણ જમાનો હતો, પરંતુ આમિર-સલમાન-શાહરુખ જેવી ખાન ત્રિપુટીએ સૌથી લાંબી ઇનિંગ્સ રમી છે. પરંતુ આ મામલે સૈફ અલી ખાન પણ ઓછા સાબિત થયા નથી. ઈરફાન ખાન, અરબાઝ, અયુબ, સોહેલ, ફરદીન, ઈમરાન, કાદર, શાહબાઝ, તારિક, ઝાયેદ અને ઝુબેર ખાને પણ તેમની મજબૂત હાજરીનો અનુભવ કરાવ્યો. મહેબૂબ ખાન જેવા દિગ્દર્શકોએ ઔરત અને મધર ઈન્ડિયા જેવી ફિલ્મોનું દિગ્દર્શન કરીને રેકોર્ડ બનાવ્યા, જ્યારે સલીમ ખાને જાવેદ અખ્તર સાથે મળીને હિન્દી સિનેમામાં લેખકો માટે પ્રતિષ્ઠા અને પૈસા બંને લાવ્યા. સદીના મહાનાયક અમિતાભ બચ્ચનને એંગ્રી યંગ મેનની ઈમેજની આ બન્ને મહરાથીઓએ હિન્દી સિનેમાને ભેટ ધરી છે. ખાન ઉપરાંત નવાઝુદ્દીન સિદ્દીકી અને ઈમરાન હાશ્મી જેવા હીરોનો પ્રભાવ આજે પણ છે.
સ્ટીરિયોટાઇપ્સની બેડીઓ તોડી નાખી
એક સમય એવો પણ હતો જ્યારે મનોરંજનનું સૌથી મોટું માધ્યમ સિનેમાને નીચું જોવામાં આવતું હતું અને આ વ્યવસાયને સ્ત્રીઓ માટે બિલકુલ સન્માનજનક માનવામાં આવતું નહોતું, પરંતુ તે સમયમાં પણ મુસ્લિમ અભિનેત્રીઓએ સામાજિક બંધનો તોડીને પોતાના માટે એક નવી દુનિયા બનાવી હતી. તેમના શક્તિશાળી અભિનયથી આ વિસ્તારમાં આવતી અન્ય યુવતીઓ માટે પણ માર્ગ સરળ બન્યો. ઝુબૈદા, મધુબાલા અને મીના કુમારી ઉપરાંત નરગીસ, સાયરા બાનુ અને સુરૈયા જેવી હિરોઈનોએ ન માત્ર અવિસ્મરણીય ઈતિહાસ લખ્યો પણ અભિનયમાં એક નવો અધ્યાય પણ લખ્યો. 1940 થી અત્યાર સુધી નિગાર, નાઝ, મીનુ મુમતાઝ, વહીદા રહેમાન, મુમતાઝ, ફરીદા જલાલ, ઝરીના વહાબ, ઝાહિદા, ઝહિરા, નાઝનીન, ઝીનત અમાન, પરવીન બાબી, શબાના આઝમી, ફરાહ ખાન, તબ્બુ, કેટરિના કૈફ, સોહા અલી ખાન,સારા અલી ખાન, હુમા કુરૈશી, નરગીસ ફખરી, સના ખાન, ઝાયરા વસીમ જેવી અભિનેત્રીઓએ ફિલ્મ ઉદ્યોગમાં તેમના મજબૂત દાવા સાથે મનોરંજનની દુનિયામાં સતત પ્રભુત્વ ધરાવે છે.
આ લોકો પણ જરાય પાછા રહ્યા નથી
મુસ્લિમ અભિનેતાઓ અને અભિનેત્રીઓ ઉપરાંત, મુસ્લિમ દિગ્દર્શકો, ગાયકો, ગીતકારો અને સંગીતકારો એવા ટેકનિશિયન હતા જેમણે 100 વર્ષ સિનેમાને પોતાની કલાથી પોષણ આપ્યું. ‘ઔરત’ અને ‘મધર ઈન્ડિયા’ જેવી ફિલ્મો બનાવનાર મહેબૂબ ખાન હોય કે ‘મુગલ-એ-આઝમ’ બનાવનાર કે આસિફ હોય. જો કે, તે પહેલા અબ્દુલ રશીદ કારદારે 1931માં ‘આવારા રક્સ’ અને ‘ફરેબી ડાકુ’ જેવી ટોકી ફિલ્મોનું દિગ્દર્શન કરીને દિગ્દર્શનની શરૂઆત કરી હતી. બાદમાં જબ્બાર પટેલે સમાંતર સિનેમાનો માર્ગ મોકળો કર્યો, જ્યારે અઝીઝ મિર્ઝા, કબીર ખાન, ફરાહ ખાન, હબીબ ફૈઝલ, ઇમ્તિયાઝ અલી, મન્સૂર ખાન, અનીસ બઝમી,ક્રાંતિવીર ફેમ મેહુલ કુમાર(ઈબ્રાહીમ બલોચ), અબ્બાસ-મસ્તાન, સાજિદ-ફરહાદ, શબ્બીર ખાન, અલી અબ્બાસ ઝફર, શાદ અલી, ઝોયા અખ્તર, રોહન અબ્બાસ, મુદસ્સર અઝીઝે તેમના નિર્દેશનમાં હિન્દી ફિલ્મોને વિવિધ ફિલ્મો આપી.
ગીતકારોમાં સાહિર લુધિયાનવી, મજરૂહ સુલતાન પુરી, અસદ ભોપાલી, કૈફી આઝમી, જાવેદ અખ્તર, ઈર્શાદ કામીલ જેવા અનેક ગીતકારોએ ક્લાસિક ગીતો લખ્યા, જ્યારે નૌશાદથી શરુ થયેલી સંગીત સફરને એ.આર.રહેમાન ભારતીય સંગીતને ઓસ્કાર સુધી લઈ ગયા. અનુ મલિક, સાજીદ-વાજીદ, ઈસ્માઈલ દરબાર, સલીમ-સુલેમાને સંગીતને અલગ-અલગ રંગ આપ્યો. મોહમ્મદ રફીને ગાયકીમાં દંતકથા કહેવામાં આવે છે. મોહમ્મદ રફીને અજરાઅમર ગાયક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ નાનીસૂની વાત નથી. મોહમ્મદ રફીનો અવાજ જાદૂઈ હતો અને તેમના પર અનેક પુસ્તકો સાથે ગીતો પણ લખાયા છે. રફી સાહેબ પછીનો દાયકો અનવર, શબ્બીર કુમાર અને મહોમ્મદ અઝીઝનો આવ્યો અને આ ત્રણેય સિંગરોએ એકથી એક ચઢિયાતા ગીતો હિન્દી સિનેમાને આપ્યા છે.
